Voltaire – Đối thoại thứ chín. Về cảnh huống nô lệ của tinh thần

B

Nếu ông chấp nhận cảnh nô lệ thể xác, thì ít ra ông sẽ không tán thành cảnh nộ lệ của tinh thần, đúng chứ?

A

Xin đừng hiểu lầm nhau. Tôi không chấp nhận cảnh nô lệ thể xác nếu xét đó như một phần của các nguyên tắc trong xã hội. Tôi chỉ bảo rằng thà người bại trận bị bắt làm nô lệ còn hơn bị giết, ở trường hợp y chuộng mạng sống hơn tự do.

Tôi bảo rằng kẻ da đen bán mình là một kẻ dại, bảo rằng người cha da đen bán đi đứa con của mình là một kẻ rợ, nhưng bảo rằng tôi là một người rất hiểu lẽ đời khi mua anh da đen kia và cho anh ta làm việc ở đồn điền mía đường của tôi. Cái tôi bận lòng đến là anh ta phải khoẻ mạnh để có thể làm việc. Tôi sẽ lấy lòng nhân mà đối đãi với anh ta, và tôi sẽ đòi hỏi lòng cảm kích từ anh ta y như từ con ngựa của tôi, mà đối với nó tôi có bổn phận cho ăn yến mạch nếu tôi muốn nó có ích dụng gì đối với tôi. Tôi ở vào vị thế đối với con ngựa của mình cũng tương tợ như Chúa trời đối với con người vậy. Nếu Chúa trời cho con người sống đôi ba phút ở cái chuồng thế gian này, thì rõ ràng ngài cần chu cấp thức ăn cho con người, bởi lẽ thật phi lí nếu ngài ban cho con người cái tài cảm thấy đói và một cái bao tử, rồi lại quên cho con người ăn.

C

Lỡ như kẻ nô lệ ấy không ích dụng gì đối với ông thì sao?

A

Tôi sẽ cho anh ta được tự do vô điều kiện, cho dù anh ta có phải đi làm thầy tu chăng nữa.

B

Nhưng mà ông nghĩ gì về cảnh nô lệ của tinh thần?

A

Cảnh nô lệ của tinh thần theo ý ông là sao?

B

Ý tôi là cái quán lệ mà bởi đó tinh thần của bọn trẻ con được định hình nên y như những người đàn bà ở Caraïbe xoa bóp đầu con họ vậy; bởi đó mồm miệng của chúng trước tiên được dạy cách lầm bầm mấy thứ vô nghĩa mà bản thân chúng ta hay giễu cợt; bởi đó chúng bị xui khiến để tin vào những thứ vô nghĩa ngay khi chúng bắt đầu có lòng tin; là cái quán lệ mà bởi đó mọi chăm nom được thực hiện đến mức làm cho một đất nước trở nên ngu muội. nhát gan và mọi rợ; sau rốt, là cái quán lệ mà bởi đó pháp luật được thông qua hòng ngăn con người ta viết, nói và cả suy nghĩ, hơi giống như vở kịch kia trong đó Arnolphe muốn cái bàn duy nhất trong nhà là của mình y mà thôi, và muốn biến Agnès thành một kẻ ngu dốt hòng có thể lấy làm vui thú với cô ta.¹

A

Nếu có pháp luật như thế ở Anh, hoặc tôi sẽ ủ một âm mưu hòng trừ bỏ nó, hoặc tôi sẽ tháo chạy khỏi hòn đảo của tôi mãi mãi, sau khi phóng hoả nó trước tiên.

C

Nhưng mà cũng tốt khi một người không cất tiếng lòng mình. Ông không nên buông lời nhục mạ bằng những điều ông viết, hoặc những điều ông nói, đối với bộ luật đó mà nhờ chúng bảo vệ ông mới tận hưởng được sự sung túc, sự tự do, và tất thảy những thứ dịu ngọt của đời.

 

A

Rõ là không rồi, và kẻ bội phản khinh suất phải bị trừng phạt; nhưng bởi lẽ sự viết có thể bị lạm dụng, nên con người ta cần phải bị cấm làm điều đó? Tôi không thích điều gì khác hơn việc ông bị khiến cho câm lặng để ngăn ông khỏi phải có những lí lẽ tồi tệ. Người ta bị cướp ngoài phố, liệu có cần phải cấm họ không được đi trên phố vì lẽ đó? Người ta nói những thứ ngu ngốc và xấc xược, nhưng liệu có cần phải cấm nói? Ở xứ chúng tôi, mọi người đều có thể viết ra điều họ nghĩ với mọi nguy nan tự chịu lấy; đấy là cách duy nhất để nói với đất nước của họ. Nếu đất nước ấy thấy ông nói năng xuẩn ngốc, nó sẽ la ó ông; nếu thấy nói kiểu dấy loạn, nó sẽ trừng phạt ông; nếu thấy nói năng khôn ngoan và cao thượng, nó sẽ yêu mến ông và tưởng thưởng ông. Quyền tự do nói với người ta thông qua ngòi bút của một người là điều được thiết định ổn thoả ở Anh, cũng như ở Ba-lan, ở vùng Liên hợp tỉnh [Verenigde Provinciën] và gần đây nhất là ở Thuỵ-điển, tại đó chúng tôi được người ta phỏng theo. Điều đó sẽ có ở Thuỵ-sĩ; mà không có nó Thuỵ-sĩ không đáng có tự do. Không có sự tự do thuyết minh điều ta nghĩ, thì sẽ không có tự do giữa con người.

C

Và nếu ông sinh ra ở thành Rome hiện đại thì sao?

A

Tôi sẽ dựng một bệ thờ cho Cicéron và Tacite, những vị La-mã cổ xưa; tôi sẽ lên bệ thờ ấy, đầu đội mũ của Brutus, còn tay cầm cây chuỷ thủ của ông ta, tôi sẽ gợi nhắc cho người dân nhớ đến những quyền tự nhiên mà họ đã đánh mất; tôi sẽ tái lập chức Hộ dân quan [Tribunus], tựa như Nicolas Rienzi vậy.

C

Và ông hẳn sẽ có kết cuộc như ông ta.

A

Có lẽ; nhưng tôi không sao nói cho ông hay được tôi đã cảm thấy thất kinh đến dường nào trước cảnh cung thuận của người dân thành Rome ở lần gần đây nhất khi tôi tới đó; tôi thấy rùng mình trước cảnh tượng những giáo hữu dòng Récollets ở đồi Capitole. Bốn người đồng hương của tôi thuê một chiếc thuyền để đi vẽ mấy tàn tích vô dụng nơi Palmyre và Balbec. Tôi nghe lòng mình dẫn dụ cả trăm lần rằng hãy dùng tiền túi trang bị một tá thuyền để phá nát hang ổ của bọn pháp quan tông giáo [inquisiteur] ở những đất nước mà tại đó con người ta bị lũ quái thú kia bắt làm nô lệ. Người hùng của tôi là đô đốc Blake. Ông ấy được Cromwell phái đi kí bản hiệp ước với Jean de Bragance, vua xứ Bồ-đào. Vị quân vương này có lời tạ tội vì không kí hiệp ước bởi lẽ tay đại pháp quan sẽ không khoan dung cho những cuộc hiệp đàm với dân ngoại giáo. ‘Để đó cho tôi,’ Blake bảo với ông ta, ‘y sẽ kí hiệp ước trên tàu của tôi.’ Dinh cơ của tay tu sĩ ấy nằm trên con sông Tage, đối diện với hạm đội chúng tôi. Đô đốc cho phép mình buông những lời công kích nóng cả mặt, tay pháp quan đến xin được lượng thứ, và kí bản hiệp ước ở tư thế quỳ gối. Trong toàn bộ vụ đó, vị đô đốc chỉ mới làm một nửa những điều ông ấy lẽ ra phải làm; lẽ ra ông ấy phải cấm tất cả bọn pháp quan không được làm chuyện bạo ngược đối với tâm hồn và thiêu đốt thể xác người ta, tựa như người Ba-tư, và sau họ là người Hi-lạp và người La-mã, đã cấm người Phi châu tiến hành tục lệ hiến sinh con người.

B

Ông lúc nào cũng nói năng giống như một người Anh-đại-lợi.

A

Giống như một con người, và giống như tất cả mọi người sẽ nói nếu họ dám. Liệu tôi có thể nói cho các ông hay lỗi lầm lớn nhất của loài người là gì không?

C

Xin hãy nói; tôi muốn hiểu loài của mình.

A

Lỗi lầm ấy là trở thành những kẻ ngu muội và hèn nhát.

C

Nhưng tất cả các đất nước đều thể hiện lòng dũng cảm trong thời chiến.

A

Phải, giống như bọn ngựa run rẩy trước tiếng trống ban đầu, rồi tiến bước đầy kiêu hãnh khi khép mình vào kỉ luật của hàng trăm tiếng trống và hàng trăm đòn roi.

Đoàn Duy chuyển ngữ
Sài-gòn, 2018.04.12

Nguồn:

Voltaire. (2000). Ninth conversation. On the serfdom of minds. Voltaire: Political Writings. Bản biên tập và bản dịch của David Williams. Cambridge.